του Γεώργιου Γεωργακόπουλου
Η υφιστάμενη λειτουργία του κράτους αποτελεί τη βασική πηγή δυσλειτουργίας της χώρας. Τόσο στο επίπεδο της οικονομίας (συνεχώς μεταβαλλόμενο φορολογικό σύστημα, αδυναμία δράσης ελεγκτικών μηχανισμών, αδυναμία παραγωγής βασικών υποδομών σε εύλογο χρονικό διάστημα…) όσο και στο επίπεδο της κοινωνικής πολιτικής (εύθραυστο ασφαλιστικό σύστημα, μη ικανοποιητική λειτουργία του εθνικού συστήματος υγείας, χαμηλή ποιότητα του εκπαιδευτικού συστήματος…), η παράδοξη λειτουργία τους είναι έκδηλη.
Η χαοτικού τρόπου λειτουργία όλων των συστημάτων του κράτους (φορολογικό σύστημα, υγεία, παιδεία, κοινωνική ασφάλιση, δικαιοσύνη, περιβάλλον…) αποτελεί το θεμελιώδη παράγοντα αναστολής της υγιούς ανάπτυξης και προόδου της χώρας. Αποτελεί επίσης ένα καθοριστικό εμπόδιο στη δράση και ανάληψη πρωτοβουλιών από την πλευρά των υγιών δυνάμεων της χώρας και συμβάλει σε εξαιρετικά μεγάλο βαθμό στην παραγωγή/αναπαραγωγή μιας γενικευμένης αναξιοπιστίας των θεσμών (πολιτικά κόμματα, συνδικαλισμός, δικαιοσύνη, αστυνομία…). Είναι κοινότοπο να πούμε ότι μια κοινωνία η οποία δεν πιστεύει στους θεσμούς της είναι αδύνατο να προχωρήσει.
Το παράδοξο είναι ότι ενώ δεν υπάρχει ούτε ένας πολίτης σε αυτή τη χώρα που να μην τονίζει συνεχώς και επί δεκαετίες ότι το κράτος είναι προβληματικό εν τούτοις αυτό συνεχίζει να λειτουργεί μέσα στην παραδοξότητα και την αναποτελεσματικότητα χωρίς να το επηρεάζει καν η τόσο βίαιη κρίση που μαστίζει τη χώρα μας.
Το ερώτημα συνεπώς παραμένει και επαναλαμβάνεται και αυτό επί δεκαετίες.
Γιατί είναι αναποτελεσματικό το κράτος
Πως γίνεται να έχουμε ένα τόσο αναποτελεσματικό κράτος για τόσο μεγάλο χρονικό διάστημα;
Για πιο λόγο οι παρεμβάσεις του κράτους περιέχουν τόσο έντονα ανορθολογικά στοιχεία και αποτυγχάνουν να υλοποιήσουν τις μεγάλες μεταρρυθμίσεις για τις οποίες όλοι μιλάμε;
Η απάντηση είναι αυτή που έχει δώσει, μεταξύ άλλων, ο Γιαννίτσης στο τελευταίο του βιβλίο ‘’η Ελλάδα στην κρίση’’.
Το κράτος στην Ελλάδα δεν έχει δομηθεί για να εξυπηρετεί το δημόσιο συμφέρον αλλά την εσωτερική λογική του ίδιου του κρατικού συστήματος.
Εάν ο στόχος του ήταν το δημόσιο συμφέρον ‘’θα ήταν ιστορικά αξιοπερίεργο να λειτουργεί μακροχρόνια και συστηματικά με μη ορθολογικούς κανόνες και συμπεριφορές… όπου οι στόχοι του θα βρίσκονταν σε μόνιμη αντίφαση με τα εργαλεία που θα επέλεγε για να τους πετύχει’’. Και αυτό γιατί ‘’κάθε φορά που θα ανακάλυπτε αυτή τη αδυναμία, θα λειτουργούσε αυτοδιορθωτικά’’.
Το βασικό πρόβλημα συνεπώς δεν βρίσκεται σε αυτό που χαρακτηρίζουμε συνήθως αποτελεσματικότητα. Το κυρίαρχο πρόβλημα βρίσκεται στο γεγονός ότι στη χώρα μας διαμορφώθηκε ένα ιδιότυπο κοινωνικό συμβόλαιο όπου το κράτος (πολιτικές ηγεσίες, διοίκηση, και ένα στενό πλέγμα συμφερόντων) χειραγωγεί την αγορά (και χειραγωγείτε από αυτή) και ταυτόχρονα αποσπά την νομιμοποίηση του από την κοινωνία εξασφαλίζοντας μαζικούς διορισμούς, ευνοϊκές συνθήκες εργασίας περίθαλψης και συνταξιοδότησης σε ευρύτατα κοινωνικά στρώματα σε συνδυασμό με την απουσία μηχανισμών ελέγχου.
Κατά συνέπεια το θέμα δεν είναι ότι δεν μπορούμε να βρούμε εκείνες τις έξυπνες μεταρρυθμίσεις που θα καταστήσουν το κράτος αποτελεσματικό. Το θέμα είναι ότι δεν αποφασίζουμε ως χώρα να οικοδομήσουμε εκείνους τους θεσμούς που θα τις υλοποιήσουν.
Αν υποθέσουμε τώρα ότι η χώρα μας (δηλαδή τα πολιτικά κόμματα) αποφασίσει να αλλάξει αυτό το μοντέλο μπορεί να δημιουργήσει ένα αποτελεσματικό κράτος;
Η απάντηση είναι ότι είναι εξαιρετικά δύσκολο και απαιτεί πολύ χρόνο. Και αυτό διότι είναι αδύνατο να ζητάς από ένα σύστημα το οποίο στοχεύει πρωτίστως στην αναπαραγωγή του να γίνει ο φορέας της αλλαγής και κατά συνέπεια να ‘’αφανιστεί’’ το ίδιο.
Στα ερωτήματα του μέλλοντος δεν απαντάς με τα εργαλεία του παρελθόντος.
Κατά συνέπεια για έχει πιθανότητες επιτυχίας το εγχείρημα της οικοδόμησης ενός κανονικού κράτους, θα πρέπει να αναζητηθούν νέες λύσεις πέραν των όσων έχουν δοκιμαστεί μέχρι σήμερα.
Το κλειδί της λύσης θα ήταν η οικοδόμηση ενός ισχυρού κέντρου το οποίο να λειτουργήσει ως επιτελικό όργανο της μεταρρύθμισης του κράτους. Για να επιτελέσει το έργο του πρέπει να διαθέτει:
- επαρκή αυτονομία δράσης με ισχυρή θεσμική κατοχύρωση
- ισχυρές αρμοδιότητες (συμπεριλαμβανομένων των κυρωτικών)
- υψηλής ποιότητας ανθρώπινο δυναμικό
- επαρκείς πόρους
Η δημιουργία αυτού του θεσμού δεν πρέπει να γίνει μέσω της πεπατημένης οδού. Το εγχείρημα είναι εξαιρετικά εύκολο να το καταστήσεις, εξ’ αρχής θνησιγενές εάν χρησιμοποιήσεις π.χ. το παραδοσιακό τρόπο για την στελέχωσή του. Δηλαδή να θέσεις επικεφαλή ένα κομματικό στέλεχος και να επιλέξεις με τα γνωστά κριτήρια, δηλαδή τα κομματικά, τους ‘’αρίστους’’ για την στελέχωσή του.
Πρέπει να αναζητηθεί μία ομάδα εμπειρογνωμόνων από το εξωτερικό (υπάρχουν αρκετοί διεθνείς οργανισμοί οι οποίοι διαθέτουν υψηλή εμπειρία σε θέματα δημόσιας διοίκησης) οι οποίοι σε συνδυασμό με μια ομάδα ελλήνων εμπειρογνωμόνων θα αναλάβουν να στήσουν το εγχείρημα.
Το επιχείρημα που προβάλλεται συνήθως και το οποίο ακυρώνει τις μεταρρυθμίσεις στη χώρα μας (διότι εξαναγκάζει στην υιοθέτηση της αποσπασματικής μεθόδου) είναι ότι το εγχείρημα απαιτεί πολύ χρόνο και άρα το θέμα είναι να δούμε τι θα κάνουμε εδώ τώρα. Ας σκεφτούμε όμως ότι εάν είχαμε τολμήσει το εγχείρημα στην έναρξη της κρίσης θα είχαμε ήδη μία πενταετία πίσω μας και η χώρα θα ‘’απολάμβανε’’ τώρα τα θετικά αποτελέσματα της προσπάθειας. Κατά συνέπεια το εν λόγω επιχείρημα πρέπει να ουδετεροποιηθεί και να αντικατασταθεί από την απαίτηση διασφάλισης όλων των αναγκαίων προϋποθέσεων για την επιτυχή ολοκλήρωση του.
Θα πρέπει επίσης να λάβουν συγκεκριμένο περιεχόμενο (αντί της εμμονής στην ιδεολογία) μια σειρά άλλων επιχειρημάτων και λύσεων όπως είναι π.χ. το αίτημα για λιγότερο κράτος. Ποιες λειτουργίες του κράτους αφορά το εν λόγω αίτημα και για πιο λόγο; Αφορά π.χ. το σύστημα υγείας και ποιες πτυχές του με δεδομένο ότι η χώρα διαθέτει ένα από τα πιο ιδιωτικοποιημένα συστήματα στο κόσμο; Σε κάθε περίπτωση είναι απολύτως βέβαιο ότι η χώρα δεν δύναται να συνεχίσει με το υφιστάμενο κράτος. Κατά συνέπεια το κυρίαρχο ζητούμενο είναι ένα κράτος που λειτουργεί, ρυθμίζοντας με έξυπνο τρόπο την αγορά, παρεμβαίνοντας εκεί που πρέπει και προσφέροντας ποιοτικές υπηρεσίες στους πολίτες, είτε είναι μεγάλο είτε λιγότερο μεγάλο.
* Ο Γεώργιος Γεωργακόπουλος είναι Στέλεχος Υπουργείου Υγείας και μέλος της Επιτροπής Πρωτοβουλίας της Δυναμικής Ελλάδας